Relacja między "legendą" a "prawdą" zajmuje w badaniach nad romantyzmem szczególne miejsce, a to ze względu na wyjątkowe wprost upodobanie romantyzmu do legendotwórstwa , najczęściej osnutego wokół tzw. wielkich postaci historycznych. Konfederaci barscy, Napoleon, książę Józef, Kościuszko, Kiliński, Emilia Plater, Ordon, filomaci i filareci, uczestnicy tzw. spisku koronacyjnego, powstańcy listopadowi, spiskowcy i męczennicy. Ileż to już procesów rewizyjnych wytoczono romantycznemu legendotwórstwu, pragnąc przywrócić uwielbione i uświęcone przezeń osoby i wydarzenia do realnych, właściwych, zwyczajnych wymiarów, i jakimiż porażkami kończyły się najczęściej te usiłowania! "Porażką" nazwać bowiem można taką okoliczność, że badania naukowców szły swoim torem, a legenda romantyczna pozostawała nienaruszona. Oczywiście tajemnica podobnego immunitetu legendy jest dość prosta - jej niewyczerpana siła tkwi w zapotrzebowaniu zbiorowej świadomości. Dopóki jest "potrzebna", nic nie jest w stanie jej obalić, dopóki odpowiada rzeczywistości społecznej i psychicznej, która ją powołała do życia, pozostaje nietykalna. Legenda umiera jedynie wtedy, kiedy umiera zbiorowość albo część zbiorowości, dla której była "prawdą". Ale śmierć ta może być tylko pozorna - w każdej chwili bowiem legenda ma szansę zmartwychwstania. Walka z legendą jest oczywiście czymś koniecznym w normalnym życiu duchowym społeczeństwa, ale równie niezbędne jest racjonalne uświadomienie sobie mechanizmów jej kształtowania, jej potęgi, jej działania. - [ze szkicu Zapaleńcy epoki paskiewiczowskiej]